Σημειώσεις για τον φασισμό: Με αφορμή τη συζήτηση που διοργάνωσε η Ε.Ρ.Α.Σ

Θα ξαναγυρίσουμε και η γη θα τρέμει (...)

Γιόζεφ Γκαίμπελς

Την περασμένη Τετάρτη, η Επιτροπή για μια Ριζοσπαστική Αριστερή Συσπείρωση (Ε.Ρ.Α.Σ.) διοργάνωσε συζήτηση με τίτλο 'Φασισμός: Τι είναι και πως αντιμετωπίζεται', με ομιλητές τους Νίκο Κατσουρίδη, Γιώργο Τσιάκαλο και Δάφνο Οικονόμου. Ήταν επικαιρότατη, ζωντανή και δαφωτιστική. Κυρίως ήταν κοινωνικά απαραίτητη δεδομένης της πρόσφατης ανόδου της Χρυσής Αυγής στην Ελλάδα, της αυξημένης πλέον κινητοποίησης του ΕΛΑΜ στην Κύπρο και τις προκλητικές ακρότητες λόγου όσων σήμερα διαστρεβλώνουν την ιστορική αλήθεια για το πραξικόπημα και την Τουρκική εισβολή του 1974. Ακολουθούν κάποιες σημειώσεις στη βάση των όσων ειπώθηκαν, αλλά και αυτών που προσωπικά θεωρώ ότι πρέπει να ειπωθούν επιπλέον:

• Ο διαχωρισμός μεταξύ κοινωνικού ρεύματος και πολιτικού σχήματος είναι απαραίτητος για την κατανόηση του φαινομένου του φασισμού. Τα φασιστικά κόμματα και κινήματα είναι πολιτικά σχήματα που εκφράζουν κοινωνικά ρεύματα και διαιρετικές τομές, οι οποίες όμως υποβόσκουν από προηγουμένως. Αυτό συνεπάγεται ότι η εκλογική άνοδος ενός πολιτικού σχήματος σήμερα μπορεί να εντοπιστεί μερικά ή αρκετά χρόνια πριν, στο επίπεδο κοινωνίας. Πολλοί από τους ψηφοφόρους της άκρας δεξιάς δεν δημιουργούν συνειδήσεις μέσα στη μικρή περίοδο κατά τη διάρκεια της οποίας η άκρα δεξιά αυξάνει τους ψήφους της. Αντίθετα, οι φασιστικες τους ιδέες και προδιαθέσεις είναι ήδη διαμορφωμένες παρόλο που δεν μεταφράζονται σε ψήφο για αυτά τα κόμματα. Ως συνήθως, τέτοιοι ψηφοφόροι αρχικά και για καιρό στεγάζονται σε δεξιά ή άλλα ακρόδεξιά κόμματα που εξοικιώθηκαν εν μέρει με τη δημοκρατία όπως λειτουργεί σήμερα, τα οποία τους ικανοποιούν και κατ'επέκταση τους κρατούν στους κόλπους τους, μέσω της υποβάθμισης της οποιασδήποτε αντί-φασιστικής ρητορείας και δραστηριότητας. Δεν είναι καθόλου τυχαίο το ότι στην Κύπρο το ΕΛΑΜ άντλησε αρκετούς ψήφους στις βουλευτικές του 2011 από το ΕΥΡΩΚΟ. Ούτε το γεγονός ότι πολλοί από τους καινούργιους ψήφους της Χρυσής Αυγής προέρχονται από το ΛΑΟΣ και τη Νέα Δημοκρατία.

• Τα πιο πάνω εξηγούν σε μεγάλο βαθμό και γιατί η αντίσταση στον φασισμό είναι διαχρονικά μέλημα, κυρίως της αριστεράς και της ριζοσπαστικής αριστεράς. Γιατί άλλωστε σπάνια ακούμε μη-αριστερά κόμματα και οργανώσεις να τοποθετούνται επί του θέματος; Εν μέρει, διότι αντιπροσωπεύουν εν δυνάμει ψηφοφόρους της άκρας δεξιάς και δεν θέλουν να τους χάσουν. Κατά τη γνώμη μου τούτο το γνώρισμα των κομματικών συστημάτων, ιδιαίτερα στην Ευρώπη, πρέπει να ληφθεί υπόψη από εκείνες τις Μαρξιστικές ερμηνείες του φασισμού που τείνουν να αποδίδουν στο φαινόμενο μια εντελώς οικονομίστικη νομοτέλεια.

• Ταυτόχρονα η σχέση μεταξύ κοινωνικού ρεύματος και πολιτικού σχήματος είναι αμφίδρομη. Παρόλο που τα κοινωνικά ρεύματα που εκφράζουν τον φασισμό οδηγούν στη δημιουργία πολιτικών σχημάτων που τον αντιπροσωπεύουν, τα δεύτερα καλλιεργούν περαιτέρω τα πρώτα, συνεισφέροντας στην εμπέδωση φασιστικών ιδεών, νοοτροπιών και πράξεων σαν κάτι το ηθικά αποδεκτό και το πολιτικά απαραίτητο. Ο φασισμός λοιπόν, όπως και η κάθε ιδεολογία, έχει μια δυναμική που καθορίζεται μεταξύ άλλων, από τα δρώμενα στον πολιτικό στίβο και πιο συγκεκριμένα από το εκτόπισμα που έχει ή αποκτά ένα φασιστικό κόμμα ή κίνημα, εντός αλλά και εκτός της βουλής.

• Η συζήτηση για την άνοδο του φασισμού καλό θα ήταν να αποφέυγει τις μονοδιάστατες εξηγήσεις, με τον ίδιο τρόπο που αυτές δεν προσφέρονται για την ανάλυση κανενός κοινωνικού και πολιτικού φαινομένου. Η ήδη υπάρχουσα βιβλιογραφία καταδεικνύει μια σειρά από λόγους: τη μετανάστευση, τις οικονομικές κρίσεις, τη δομή των εκλογικών και κομματικών συστημάτων, τον ρόλο των ΜΜΕ. Φυσικά, το εν λόγω ζήτημα των αιτιακών σχέσεων που καταλήγουν στον φασισμό δεν είναι εξ' ολοκλήρου ακαδημαϊκό. Έχει ευρύτερες διαστάσεις που αφορούν στον τρόπο αντιμετώπισης του φασισμού, αφού η αναγνώριση της πολυπλοκότητας των αιτιών του, μπορεί να φωτίσει τόσο τις άγνωστες ή λιγότερο γνωστές πτυχές της ανθεκτικότητάς του, όσο και τη ποικιλομορφία στις πιθανές οδούς αντίστασης σε αυτόν.

• Αλλά και τα ακαδημαϊκά/θεωρητικά εγχειρήματα ακτινογράφησης του φασισμού δεν πρέπει να σνομπάρονται ως επουσιώδη από πρακτικής πλευράς. Οι συγκριτικές αναλύσεις του Ιταλικού φασισμού με τον Γερμανικό ναζισμό, παραδείγματος χάριν, μπορούν να βοηθήσουν στη συγκεκριμενοποίηση και τοπικοποίηση του αντί-φασιστικού λόγου και δράσης, έτσι ώστε να αυξηθεί η πειστικότητα και αποτελεσματικότητά τους. Παρομοίως, οι διάφορες τυπολογίες των ακροδεξιών κομμάτων δύνανται να αποτελέσουν υπόβαθρο περαιτέρω επεξεργασίας των κομματικών τους ιδιαιτεροτήτων όσο αφορά, μεταξύ άλλων, την οργανωτική τους διάρθρωση, τους τρόπους προπαγάνδας που υιοθετούν, την στρατολόγηση μελών και τις ιδεολογικές τους αποχρώσεις.

• Λόγω του ότι ο φασισμός σαν πολιτικό σχήμα έχει κινηματικό χαρακτήρα με σημαντικό πεδίο δράσης τις πλατείες, τις γειτονιές και τον δρόμο, είναι εκεί που χρειάζεται να εστιαστεί η αντιμετώπισή του. Δηλαδή, να αντιμετωπιστεί το φαινόμενο εκεί όπου παρατηρούνται οι πιο επικίνδυνες και βίαιες εκφάνσεις του. Παρόλα αυτά και προεκτείνοντας τη σημασία αναγνώρισης της ύπαρξης του φασισμού σαν κοινωνικό ρεύμα πριν αυτό αποκρυσταλλωθεί πολιτικά, οι συνταγές επίλυσης του προβλήματος είναι επιτακτικό να επικεντρωθούν επίσης και στα βαθύτερα ρεύματα όπου εκκολάπτονται φασιστικές ιδέες και μορφοποιούνται ιδεολογίες και τρόποι σκέψης. Με άλλα λόγια την παιδεία, τον ρόλο της εκκλησίας (που σε αυτή τη χώρα, μέσω του Αρχιεπισκόπου έχει στο πρόσφατο παρελθόν επικροτήσει το ΕΛΑΜ), τη χρήση των εννοιών και των όρων από τα ΜΜΕ, την υποκουλτούρα ορισμένων ποδοσφαιρικών ομάδων. Εκεί τα πράγματα είναι πιο δύσκολα, διότι η όποια μαζικότητα του αντί-φασισμού δεν έρχεται αντιμέτωπη μόνο με τους ίδιους τους φασίστες αλλά με ένα ολόκληρο, συστημικό πλέγμα συμφερόντων και παγιωμένων πρακτικών.

Γιώργος Χαραλάμπους

Ειδικός Επιστήμονας στο τμήμα Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Κύπρου

Επισκέπτης Λέκτορας στο τμήμα Δημοσιογραφίας του Πανεπιστημίου Frederick

19/07/2012
apo POLITIS, 22/7/2012